For this contribution to our occasional series in Welsh, the Society is indebted to Owain Lewis, a long-time friend and supporter of the canal, for commissioning this delightful piece and to Dewi Lewis for writing it. Owain writes:

Dewi Lewis is a well known naturalist who lives locally and regularly contributes to the Llais Welsh language monthly magazine for Swansea Valley. He is the author of several well-respected Welsh language books on birds. In the article he discusses the kingfisher, a spectacular resident of the canal between Clydach and Pontardawe.

Yn byw yn lleol, mae Dewi Lewis yn gyfrannwr cyson i’r Llais ac yn awdur y llyfrau ‘Enwau Adar’ a ‘Rhagor o Enwau Adar’ (Gwasg Carreg Gwalch).

GLAS Y DORLAN AR Y GAMLAS

Mae’r gamlas rhwng Trebannws a Chlydach yn le delfrydol i weld a gwylio glas y dorlan. Weithiau dim ond fflach las a welir wrth i’r aderyn ddiflannu yn y pellter.Ar adegau eraill ceir cyfle i wylio’r aderyn yn agos iawn. Y cyfnod gorau i gael cyfle i wylio’r aderyn yw pan fydd yn pysgota. Dyma’r amser pryd fydd yn oedi am gyfnodau wrth iddo wylio’r dŵr am bysgodyn.Ar adegau fel hyn fe fydd yr aderyn yn aros ar frigyn yn agos i’r gamlas er mwyn plymio o uchder er mwyn dal pysgodyn. Dim ond mater o eiliadau sydd gan yr aderyn i blymio i’r dŵr i ddal ei brae. Rhaid bod yn gyflym neu mi fydd y pysgodyn wedi nofio ymaith. Os yw hi’n gyfnod tawel a dim sŵn ceir yna fe allwch glywed sŵn “plop” wrth i’ aderyn blymio i’r dŵr cyn codi gyda physgodyn yn ei big. Unwaith fydd yr aderyn wedi dal pysgodyn fe fydd yn ei fwrw yn erbyn y gangen neu frigyn cyn ei lyncu yn gyfan.

Mae sawl un wedi gofyn y cwestiwn ; ai iâr neu geiliog sydd i’w gweld ar y gamlas? Wel, mae hi’n weddol hawdd gwahaniaethu rhwng y ceiliog a’r iâr. Wrth edrych ar y pig gellir gweld nodweddion sydd yn gwahniaethu’r ddau. Pig gwbl ddu sydd gan y ceiliog. Mae rhan isaf pig yr iâr yn goch neu oren-goch. Un ffordd hwylus o gofio’r gwahaniaeth yw bod yr iâr wedi rhoi minlliw(lipstick) ar ei phig. Yna fe gofiwch mai’r iâr neu’r fenyw sydd yn gwisgo minlliw.

Fe fydd glas y dorlan yn magu un,dau neu weithiau dri nythiad o gywion mewn tymor. Mae’r nyth yn cael ei adeiladu mewn siambr ar ddiwedd twnel sydd wedi ei gloddio mewn bancyn fel arfer. Mae nifer y nythiadau wrth gwrs yn ddibynnol ar y tywydd a nifer y pysgod sydd ar gael mewn ardal i fwydo’r cywion. Mae hi’n bosibl gwahaniaethu rhwng y cywion a’r oedolion hefyd wrth eu gwylio. Traed a choesau lliw du sydd gan y rhai ifanc ond traed a choesau lliw coch sydd gan yr oedolion. Mae’r tywydd yn gallu effeithio yn fawr ar boblogaeth glas y dorlan. Os fydd y tywydd yn oer a rhewllyd yna mae hi’n anodd iawn iddynt fwydo ac o ganlyniad fe fyddant yn llwygu. Yn ystod tywydd oer iawn fe fydd glas y dorlan yn symud ymhellach tuag at yr arfordir. Mae sawl un wedi eu cofnodi o gwmpas y Marina, Abertawe ac hefyd ar hyd draethau’r arfordir yn y gaeaf. Felly wrth i chi gerdded ar hyd y gamlas gwyliwch a gwrandewch am glas y dorlan.Tybed a fydd eich profiad chi yn debyg i brofiad Trebor Roberts

Rhyfeddais,sefais yn syn-i’w wylio

Rhwng yr helyg melyn

Yna’r glas yn croesi’r llyn

Oedais,ond ni ddaeth wedyn.
 IMG_1103

The Swansea Canal Society is extremely grateful to Dewi Lewis and Owain Lewis for providing this piece and for granting permission for it to be reproduced.